Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych

Józef Krukowski
ISBN: 83-228-0856-9
Stron: 408
Format: B5
Rok wydania: 2000

Praca autorstwa ks. Józefa Krukowskiego, profesora zwyczajnego nauk prawnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, specjalisty w dziedzinie problematyki relacji prawnych między Kościołem i państwem, eksperta Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia projektu ustawy o ratyfikacji konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską. Zawiera wykład głównych zagadnień z zakresu kościelnego prawa publicznego, wybranych zagadnień z międzynarodowego prawa publicznego oraz z prawa wewnętrznego różnych państw dotyczących relacji prawnych między Kościołem i państwem. Uwzględnia nowe dokumenty Stolicy Apostolskiej oraz akty normatywne określające stanowisko państwa wobec Kościoła. Szczególnie koncentruje się wokół obecnego stanu relacji między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi w Polsce.


SPIS TREŚCI

Przedmowa do II wydania
Słowo wstępne do I wydania

Część I. Systemy relacji między państwem i Kościołem

Rozdział I. Od monizmu pogańskiego do dualizmu chrześcijańskiego (I - IV w. po Chr.)
1. Monizm religijno-polityczny państw antycznych
2. Podstawy dualizmu religijno-politycznego w nauczaniu Chrystusa i praktyce pierwszych chrześcijan
3. Stanowisko Cesarstwa rzymskiego wobec pierwszych chrześcijan

Rozdział II. Jedność społeczności chrześcijańskiej pod dwiema władzami (IV - XVI w.)
1. Przełom konstantyriski
2. Cezaropapizm
2.1. Cezaropapizm bizantyjski
2.2. Cezaropapizm na zachodzie
2.2.1. Cezaropapizm frankoński
2.2.2. Cezaropapizm germański
3. Stanowisko Kościoła wobec cezaropapizmu
3.1. Zasada poszanowania autonomii dwóch władz: duchowej - sacerdotium i doczesnej - imperium (IV - X w.)
3.2. Teokracja papieska - teoria bezpośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym w praktyce (XI - XIII w.)

Rozdział III. Kościół i państwa wyznaniowe w warunkach podziału Europy chrześcijańskiej w epoce nowożytnej (XVI - XVIII w.)
1. Jurysdykcjonalizm
1.1. Jurysdykcjonalizm protestancki
1.2. Jurysdykcjonalizm katolicki
2. Teoria pośredniej władzy Kościoła w porządku doczesnym

Rozdział IV. Pluralizm modeli relacji między państwem i Kościołem w epoce współczesnej (XVIII - XX w.)
1. Modele państw świeckich opartych na zasadzie rozdziału Kościoła od państwa
1.1. Amerykański model państwa świeckiego (separacja czysta)
1.2. Francuski model państwa świeckiego (separacja wroga)
1.3. Niemiecki model państwa świeckiego (separacja skoordynowana)
2. Stanowisko Kościoła wobec państw świeckich
3. Współczesne państwa wyznaniowe
3.1. Państwa wyznaniowe katolickie
3.1.1. Sytuacja przed Soborem Watykańskim II
3.1.2. Sytuacja po Soborze Watykańskim II
3.2. Państwa wyznaniowe niekatolickie
4. Totalitarne państwa zachodnioeuropejskie wobec Kościoła
4.1. Faszyzm włoski
4.2. Nazizm hitlerowski
5. Stanowisko Kościoła wobec faszyzmu i nazizmu
6. Totalitaryzm komunistyczny wobec Kościoła
7. Stosunek Kościoła do komunizmu
8. Państwa postkomunistyczne wobec Kościoła

Część II. Zasady relacji między Kościołem i państwem w nauczaniu Soboru Watykańskiego II i papieży posoborowych

Rozdział I. Zasada wolności religijnej
1. Pojęcie wolności religijnej
2. Podstawa wolności religijnej
3. Struktura wolności religijnej
4. Podmioty wolności religijnej
4.1. Każdy człowiek
4.2. Rodzina i rodzice
4.2.1.Rodzina
4.2.2. Rodzice
4.3. Kościół i inne wspólnoty religijne
5. Zadania państwa wobec wolności religijnej
5.1. Zasady ogólne
5.2. Obowiązek uznania wolności religijnej
5.3. Obowiązek ochrony wolności religijnej
5.4. Ochrona przed dyskryminacją
6. Granice wolności religijnej
7. Ocena reżymów politycznych z punktu widzenia poszanowania wolności religijnej
7.1. Totalitarny reżim komunistyczny
7.2. Reżim demokratyczny

Rozdział II. Zasada autonomii i niezależności Kościoła i państwa
1. Autonomia i niezależność Kościoła w realizacji swej misji w świecie
1.1. Pojęcie Kościoła
1.2. Autonomia i niezależność Kościoła
1.2.1. Autonomia wspólnoty kościelnej
1.2.2. Zadania hierarchii kościelnej
1.2.3. Zadania chrześcijan świeckich
1.2.4. Zadania duchownych
2. Autonomia wspólnoty politycznej jako element autonomii świata
2.1. Autonomia świata
2.2. Autonomia wspólnoty politycznej
3. Prawny aspekt niezależności Kościoła i państwa, każdego w swojej dziedzinie

Rozdział III. Współdziałanie między Państwem i Kościołem
1. Racje współdziałania Kościoła i państwa
1.1. Dobro człowieka
1.2. Dobro rodziny i wspólnot pośrednich
1.3. Dobro narodu
2. Sposoby współdziałania Kościoła i państwa
2.1. Dialog praktyczny
2.2. Porozumienie

Część III. Stolica Apostolska w stosunkach międzynarodowych

Rozdział I. Podmiotowość Stolicy Apostolskiej, Kościoła Katolickiego i Miasta Watykańskiego w stosunkach międzynarodowych
1. Pojęcie Stolicy Apostolskiej
2. Ewolucja podmiotowości publicznoprawnej Stolicy Apostolskiej
3. Stolica Apostolska a Miasto Watykańskie
4. Stolica Apostolska a Kościół katolicki
4.1. Dwóch tytulariuszy suwerenności duchowej?
4.2. Stolica Apostolska tytulariuszem podmiotowości publicznoprawnej Kościoła katolickiego

Rozdział II. Stosunki dyplomatyczne Stolicy Apostolskiej
1. Ewolucja legacji czynnej Stolicy Apostolskiej
2. Pojęcie i rodzaje legatów papieskich
2.1. Pojęcie legatów papieskich
2.2. Rodzaje legatów papieskich
3. Zadania legatów papieskich
3.1. Zadania legatów papieskich w relacjach wewnątrzkościelnych
3.2. Zadania legatów papieskich w relacji do państwa
4. Przywileje i uprawnienia legatów papieskich
4.1. Przywileje i uprawnienia legatów papieskich w relacjach wewnątrzkościelnych
4.2. Przywileje dyplomatyczne legatów papieskich
5. Stolica Apostolska a społeczność międzynarodowa i organizacje międzynarodowe
5.1. Motywy współdziałania Stolicy Apostolskiej z organizacjami międzynarodowymi
5.2. Problem przynależności Stolicy Apostolskiej do ONZ
5.2.1. Problem członkostwa Stolicy Apostolskiej w ONZ
5.2.2. Ustanowienie stałego obserwatora Stolicy Apostolskiej przy ONZ
5.3. Przedstawiciele Stolicy Apostolskiej przy organizacjach międzynarodowych
5.4. Zadania przedstawicieli Stolicy Apostolskiej przy organizacjach międzynarodowych

Rozdział III. Umowy międzynarodowe między Stolicą Apostolską i państwami
1. Konkordaty
1.1. Geneza i rozwój konkordatów
1.1.1. Geneza konkordatów
1.1.2. Rozwój konkordatów
1.1.2.1. Epoka konkordatów klasycznych
1.1.2.2. Epoka konkordatów posoborowych
1.2. Pojęcie konkordatu
1.2.1. Terminologia
1.2.2. Definicja rzeczowa
1.3. Rodzaje konkordatów
1.4. Natura konkordatów
1.5. Strony umowy konkordatowej
1.5.1. Stolica Apostolska
1.5.2. Państwo jako strona konkordatu
1.6. Przedmiot umów konkordatowych
1.6.1. Podstawowe zasady
1.6.2. Gwarancje szczegółowe
1.7. Forma i procedura zawierania konkordatów
1.7.1. Forma dokumentu
1.7.2. Procedura zawierania umowy
1.8. Obowiązek przestrzegania i zasady interpretacji
1.8.1. Obowiązek przestrzegania
1.8.2. Zasady interpretacji
1.9. Ustanie konkordatu
1.10. Konkordat a ustawodawstwo krajowe
1.11. Konkordat a sytuacja prawna Kościołów niekatolickich
2. Wielostronne umowy międzynarodowe

Rozdział IV. Stolica Apostolska mediatorem w pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych

Część IV. Gwarancje wolności religijnej w umowach międzynarodowych

1. Gwarancje wolności religijnej w umowach międzynarodowych o zasięgu uniwersalnym
1.1. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
1.2. Pakty Praw Człowieka
1.2.1. Pakt praw politycznych
1.2.2. Pakt praw gospodarczych
1.2.3. Inne umowy międzynarodowe ONZ i wyspecjalizowanych agend NZ
2. Gwarancje wolności religijnej w konwencjach europejskich
2.1. Gwarancje wolności religijnej w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
2.2. Gwarancje wolności religijnej w Akcie Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
2.3. Gwarancje wolności religijnej w prawie Unii Europejskiej
2.3.1. Gwarancje w art. 6 ust. F Traktatu o Unii Europejskiej
2.3.2. Klauzula o Kościołach uchwalona na Konferencji Amsterdamskiej

Część V. Stosunki między państwem a Kościołem w Polsce

Rozdział I. Państwo wyznaniowe w okresie I i II Rzeczypospolitej
1. Okres I Rzeczypospolitej
2. Okres II Rzeczypospolitej
2.1. Zasady konstytucyjne
2.2. Konkordat z 1925 r

Rozdział II. "Separacja wroga" w Polsce Ludowej
1. Stanowisko władzy komunistycznej wobec Kościoła
1.1. Zerwanie konkordatu
1.2. Restrykcje względem Kościoła i ludzi wierzących
1.2.1. Usuwanie religii z życia publicznego
1.2.2. Wprowadzenie obligatoryjnych ślubów cywilnych
1.2.3. Zmiana przepisów dotyczących karnej ochrony wolności sumienia i wyznania
1.2.4. Pozbawianie Kościoła praw majątkowych
1.2.5. Represje wobec zakonów i likwidacja stowarzyszeń kościelnych
1.2.6. Upaństwowienie szpitali i organizacji „Caritas"
1.2.7. Znoszenie świąt kościelnych
1.2.8. Likwidacja prasy i wydawnictw kościelnych
1.2.9. Usuwanie nauki religii ze szkół publicznych, likwidacja szkół katolickich
1.2.10. Ingerencje w sprawy obsadzania urzędów kościelnych
1.2.11. Organy wyspecjalizowane do walki z Kościołem
2. Kościół wobec reżymu komunistycznego w Polsce
2.1. Obrona praw człowieka, rodziny i narodu
2.1.1. Obrona praw człowieka
2.1.2. Obrona praw rodziny
2.1.3. Obrona praw narodu
2.2. Funkcja mediacyjna między władzą i opozycją
2.3. Dialog na rzecz współdziałania
2.3.1. Pierwszy etap dialogu
2.3.2. Drugi etap dialogu

Rozdział III. U progu III Rzeczypospolitej. Normalizacja sytuacji prawnej Kościoła na drodze ustawowej
1. Podstawowe założenia nowych regulacji
2. Gwarancje wolności sumienia i wyznania
2.1. Gwarancje wolności wyznania w wymiarze indywidualnym
2.2. Gwarancje wolności wyznania w wymiarze wspólnotowym i instytucjonalnym
2.2.1. Rozdział Kościoła od państwa
2.2.2. Zasada swobodnego wypełniania funkcji religijnych
2.2.3. Zasada równouprawnienia Kościołów
2.2.4. Zasada niezależności Kościoła od państwa
2.2.5. Zasada ochrony prawnej
3. Uznanie osobowości prawnej Kościoła i jego jednostek organizacyjnych
3.1. Uznanie osobowości publicznoprawnej Stolicy Apostolskiej
3.2. Problem uznania osobowości publicznoprawnej Kościoła katolickiego w Polsce
3.3. Sposoby uznania osobowości prawnej kościelnych jednostek organizacyjnych
4. Działalność Kościoła
5. Metody regulacji stosunków między państwem i Kościołem

Rozdział IV. Nauczanie religii w szkołach publicznych
1. Powrót nauki religii do polskich szkół w 1990 r.
2. Gwarancje ustawowe (1991 r.)

Rozdział V. Stosunki między Państwem a Kościołem w świetle Konstytucji RP z 1997 r.
1. Uwagi wstępne
2. Zasady relacji instytucjonalnych
2.1. Równouprawnienie Kościołów i innych związków wyznaniowych
2.1.1. Podmioty równouprawnienia
2.1.2. Znaczenie równouprawnienia
2.2. Bezstronność władz państwowych w sprawach przekonań religijnych
2.3. Zasady autonomii i niezależności państwa i Kościoła oraz współdziałania między nimi
2.3.1. Zasada poszanowania autonomii i niezależności
2.3.2. Zasada współdziałania
2.4. Formy regulacji stosunków między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi
2.4.1. Regulacje stosunków między państwem a Kościołem katolickim
2.4.2. Regulacje stosunków między państwem a innymi związkami wyznaniowymi
2.4.2.1. Legalizacja na podstawie indywidualnych ustaw
2.4.2.2. Legalizacja na podstawie rejestracji
3. Gwarancje wolności sumienia i religii
3.1. Podmioty gwarancji
3.2. Przedmiot gwarancji
3.2.1. Gwarancje pozytywne
3.2.2. Gwarancje negatywne

Rozdział VI. Stabilizacja na mocy Konkordatu z 1993 r.
1. Uwagi wstępne
2. Podstawowe założenia Konkordatu
3. Konkordat a konstytucja
3.1. Zasady ustrojowe
3.2. Gwarancje wolności sumienia i religii
4. Konkordat a ustawy zwykłe
5. Stosunki dyplomatyczne (art. 2)
6. Wolność Kościoła w dziedzinie komunikowania się (art. 3)
7. Osobowość prawna Kościoła i jego jednostek organizacyjnych (art. 4)
8. Swobodne i publiczne pełnienie przez Kościół swojej misji i jurysdykcji (art. 5)
9. Wolność Kościoła w dokonywaniu zmian w swej strukturze terytorialnej (art. 6)
10. Obsadzanie urzędów kościelnych (art. 7)
11. Wolność Kościoła w sprawowaniu kultu (art. 8)
12. Poszanowanie niedziel i dni świątecznych (art. 9)
13. Ochrona małżeństwa i rodziny (art. 10)
14. Nauczanie religii w przedszkolach i szkołach publicznych (art. 12)
15. Katechizacja dorosłych (art. 12 ust. 5)
16. Praktyki religijne na koloniach i obozach letnich dla dzieci i młodzieży (art. 13)
17. Katolickie placówki oświatowe i wychowawcze (art. 14)
18. Katolickie szkoły wyższe (art. 15)
19. Duszpasterstwo wojskowe, służba wojskowa duchownych (art. 16)
20. Duszpasterstwo w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, zakładach opieki zdrowotnej i społecznej (art. 17)
21. Duszpasterstwo mniejszości narodowościowych (art. 18)
22. Organizacje kościelne, stowarzyszenia wiernych (art. 19)
23. Środki społecznego przekazu (art. 20)
24. Działalność misyjna, humanitarna, charytatywno-opiekuńcza, naukowa i oświatowo-wychowawczą (art. 21)
25. Zrównanie działalności kościelnych osób prawnych służącej celom humanitarnym, charytatywno-opiekuńczym, naukowym i oświatowo-wychowawczym z działalnością tego typu prowadzoną przez instytucje państwowe (art. 22 ust. 1)
26. Sytuacja finansowa instytucji kościelnych i środki na utrzymanie duchowieństwa (art. 22 ust. 2)
27. Ochrona zabytków (art. 22 ust. 4 i art. 25 ust. 2)
28. Prawa majątkowe kościelnych osób prawnych (art. 23)
29. Budownictwo sakralne i kościelne oraz cmentarze (art. 24)
30. Fundacje kościelne (art. 26)
31. Klauzule końcowe (art. 27)
32. Konkordat a sytuacja prawna Kościołów mniejszościowych
33. Wnioski

Rozdział VII. Procedura zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi
1. Uwagi wstępne
1.1. Źródła prawa
1.2. Dwa sposoby zawarcia małżeństwa cywilnego
1.3. Rozszerzenie zasady uznania skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego
1.4. Trzy fazy procedury zawarcia małżeństwa kanonicznego ze skutkami cywilnymi
2. Postępowanie poprzedzające ceremonię zawarcia małżeństwa
2.1. Postępowanie w zwyczajnych warunkach
2.1.1. Kompetencje duchownego
2.1.2. Kompetencje kierownika urzędu stanu cywilnego
2.2. Kompetencje duchownego w niebezpieczeństwie śmierci
3. Postępowanie podczas ceremonii zawarcia małżeństwa
3.1. Oświadczenie w sprawie zawarcia małżeństwa zgodnie z prawem kanonicznym
3.2. Oświadczenie woli co do wywarcia skutków cywilnych
3.3. Moment złożenia oświadczenia woli
3.4. Pisemna forma oświadczenia woli
4. Trzecia faza procedury - wpis do akt stanu cywilnego
4.1. Obowiązki duchownego
4.1.1. Sporządzenie zawiadomienia o zawarciu małżeństwa
4.1.2. Termin przekazania zawiadomienia o zawarciu małżeństwa kanonicznego
4.1.3. Sposób zawiadomienia
4.2. Kompetencje kierownika urzędu stanu cywilnego
4.2.1. Obowiązek sporządzenia aktu zawarcia małżeństwa
4.2.2. Termin sporządzenia aktu małżeństwa cywilnego
4.3. Kontrola sądowa odmowy wpisu do akt stanu cywilnego
4.4. Walor prawny wpisu małżeństwa konkordatowego do akt stanu cywilnego

Aneksy
I. Dokument Stolicy Apostolskiej o wolności religijnej
II. Stanowisko Konferencji Episkopatu Polski w sprawie założeń aksjologicznych nowej Konstytucji
III. Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską podpisany 28 lipca 1993 r. (Dz.U. 1998, nr 51, ροz. 318)
IV. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997, nr 78, ροz. 483) (wyciąg)

Wykaz skrótów
Bibliografia
Indeks osobowy
Indeks rzeczowy
Contents